Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας
Χρ. Χαραλαμπάκης για το νέο λεξικό, τις καινοτομίες και τον ρόλο της κυπριακής
Βρέθηκε πρόσφατα στην Κύπρο ο καθηγητής Γλωσσολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιστημονικός συντονιστής και κύριος συντάκτης του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ύστερα από πρόσκληση της Γλωσσολογικής Εταιρείας Κύπρου και του Κέντρου Γλωσσών του ΤΕΠΑΚ, για να παρουσιάσει το νέο αυτό λεξικό στο πλαίσιο των εορτασμών για την Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας.
Ταπεινός, πράος, με υψηλή αίσθηση του καθήκοντος, ο κ. Χαραλαμπάκης μας μίλησε με χιούμορ ταυτόχρονα και με βαθιά συγκίνηση για την πολυετή δουλειά εκπόνησης του λεξικού, που χρειάστηκε για να ολοκληρωθεί πέρα από μία δεκαετία, τις καινοτομίες που εισάγει και τον ρόλο της κυπριακής. Δεν δίστασε να μοιραστεί μαζί μας -παραδεχόμενος για πρώτη φορά δημοσίως- τους δισταγμούς που τον οδήγησαν στα πρόθυρα να διακόψει τη συγγραφή του λεξικού, και απαντά για πρώτη φορά δημοσίως στους επικριτές του: «Εργάστηκα αμισθί, και δεν διεκδίκησα πνευματικά δικαιώματα».
Καινοτομίες του λεξικού
Ρωτήσαμε τον κ. Χαραλαμπάκη τι εννοούμε με τον όρο «χρηστικό»: «Δεν είναι χρηστικό», μας εξήγησε, «με την έννοια ότι το έχεις στην τσέπη ή μπορείς να το φυλλομετρήσεις το βράδυ στο κρεβάτι. Είναι χρηστικό επειδή περιέχει ό,τι χρειάζεται ο Νεοέλληνας ή ο ξένος για να μπορεί να αποδώσει στον γραπτό και προφορικό λόγο». Μια από τις μεγαλύτερες αρετές του είναι ότι δεν αποσκοπεί στο να ρυθμίσει αλλά να περιγράψει την ελληνική γλώσσα. Στην ερώτηση ποιες είναι συγκεκριμένα οι καινοτομίες που εισάγει το λεξικό, μας απαρίθμησε τα ακόλουθα:
– Το λημματολόγιο καταρτίστηκε χρησιμοποιώντας εκτενείς βάσεις δεδομένων. Λάβαμε υπόψη τις ογκώδεις βάσεις με τις δημοσιεύσεις της Ακαδημίας Αθηνών, το διαδίκτυο, ξένα ηλεκτρονικά λεξικά, την πολύγλωσση ευρωπαϊκή λεξιλογική βάση της ΙΑΤΕ κ.ά.
– Καθιερώσαμε διττή γραφή για ορισμένες λέξεις: λ.χ. αυγό και αβγό, ορθοπεδικός και ορθοπαιδικός, εταιρεία και εταιρία, επειδή το λεξικό δεν αποβλέπει στη ρύθμιση της γλώσσας, στη διάκριση, δηλαδή, σε «λάθος» και «σωστό».
– Οι ορισμοί των λημμάτων είναι σύντομοι και ουσιαστικοί. Για τα ζώα και τα φυτά δίνεται η επιστημονική τους ονομασία.
– Ενοποιήσαμε τις σημασίες και διακρίναμε ανάμεσα σε σημασία και χρήση. Για παράδειγμα, για το ρήμα «κόβω» σε άλλο λεξικό δίδονται πενήντα τρεις σημασίες. Δεν είναι δυνατόν αυτό το ρήμα να έχει τόσες σημασίες. Οι σημασίες είναι μόλις δέκα, τα υπόλοιπα είναι οι χρήσεις του σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα.
– Χρησιμοποιήσαμε αυθεντικά παραδείγματα για να δείξουμε πώς χρησιμοποιείται η κάθε λέξη.
– Παρουσιάσαμε αναλυτικά τις συνδυαστικές δυνατότητες των λέξεων: λ.χ. η λέξη «εκδήλωση» συνοδεύεται από τα ακόλουθα επίθετα: ανοιχτή, δημόσια, αθλητική, ενημερωτική, εορταστική, εναρκτήρια κ.λπ.
– Προσδιορίσαμε υφολογικά με ακρίβεια τις λέξεις και τις εκφράσεις: π.χ. «όχι παίζουμε!» (προφορικό) έκφραση ικανοποίησης, «δεν παίζομαι» (νεανική αργκό-εμφατικό) «είμαι αξεπέραστος», «πάλαι ποτέ»: (αρχαιοπρεπές) κάποτε στο παρελθόν, κ.ά.
– Στο τέλος κάθε λήμματος συμπεριλάβαμε όλες τις στερεότυπες, ιδιωματικές εκφράσεις ή σταθερές λεξιλογικές συνάψεις, π.χ. στο λήμμα «μάτι» συμπεριλάβαμε ανάμεσα σε άλλα: «δεν κλείνω μάτι», «έπεσε στα μάτια (κάποιου) (μτφ), «βάζω/έχω στο μάτι», «δεν αφήνω από τα μάτια μου» κ.ά.
– Δίνουμε τη χρονολογία εμφάνισης των ξένων λέξεων ή στερεότυπων εκφράσεων τις οποίες έχουμε δανειστεί, γεγονός που ανοίγει νέους ορίζοντες σε θέματα ιστορίας του πολιτισμού και των επιστημών: π.χ. φούρνος μικροκυμάτων <microwave oven, 1965, σουντόκου < αγγλ. sudoku, 2000, κ.λπ.
– Τέλος, δίνουμε τον ακριβή συλλαβισμό των λέξεων, π.χ. ή-λιος και ή-λι-ος. Άλλο ο ή-λιος, το ουράνιο σώμα, και άλλο ο «Ή-λι-ος της Δικαιοσύνης».
Κυπριακά λήμματα
Ο κ. Χαραλαμπάκης μοιράστηκε μαζί μας ότι αισθάνεται «Ελλαδίτης και Κύπριος. Αγαπώ πάρα πολύ την Κύπρο και συνειδητά επέλεξα να περιλάβω κυπριακές αναφορές και λήμματα στο λεξικό. Βάζω ακρωνύμια όπως το ΡΙΚ. Στο λήμμα ‘κέντημα’ βάζω ως παράδειγμα το λευκαρίτικο κέντημα. Όταν πήγα στα Λεύκαρα τα έχασα, λέω ‘τι μαγεία!’. Και φυσικά το χαλλούμι και τη σεφταλιά που είναι σήματα κατατεθέντα. Το ρήμα ‘αφυπηρετώ’. Αυτό δεν το είχαμε στην Ελλάδα, τώρα το χρησιμοποιούμε. Τη λέξη ‘αθλητοπρέπεια’. Δεν την έχουμε αυτή τη λέξη, όπως δεν καλλιεργούμε το πνεύμα της αθλητοπρέπειας. Είδατε τι γίνεται αυτές τις μέρες με το ποδόσφαιρο στην Ελλάδα…». Σε άλλα λεξικά, προσθέτει, «δίνεται το παράδειγμα ‘κυπραίικο γαϊδούρι’. Αν είναι δυνατόν! Εμείς δεν το επιλέξαμε».
Ουδετερότητα – 5 Χιλιάδες νέοι όροι
Ο κ. Χαραλαμπάκης βρέθηκε στο δίλημμα κατά πόσο να περιλάβει όρους που προσδιορίζουν ή χαρακτηρίζουν άτομα ή ομάδες ατόμων ή ακόμη ονόματα λογοτεχνών: «Αποφασίσαμε να μην κρατήσουμε χαρακτηρισμούς. Ευτυχώς, η τεχνολογία μάς επιτρέπει να αφαιρέσουμε από το λεξικό όλες τις λέξεις που στη βάση είναι χαρακτηρισμένες με συγκεκριμένο τρόπο λ.χ. ονομασίες κομμάτων ή οπαδών κομμάτων ή φιλάθλων. Θέλοντας να κρατήσω μια ουδέτερη στάση, με μια κίνηση αφαίρεσα από το λεξικό όλους τους χαρακτηρισμούς, π.χ. όπως ‘βούλγαρος’, ‘ΠΑΣόκος’, Συριζαίος, ‘Χρυσυαγίτης – γιατί να τον τιμήσω, περιλαμβάνοντάς το στο λεξικό;», διερωτήθηκε. Όσο για τα ονόματα των λογοτεχνών, πήρε θέση: «Ποιος είμαι εγώ να κρίνω ποιος είναι λογοτέχνης και ποιος όχι; Και πώς θα μπορούσα να μην συμπεριλάβω σε αυτούς τον Κώστα Μόντη, στου οποίου τα ποιήματα συμπυκνώνεται ο φιλοσοφικός λόγος; Η λογοτεχνία, σπουδαίο πράγμα, έχει θέση αλλού». Ακόμη, το λεξικό δεν υιοθετεί ηθικο-αξιολογική στάση: «Σε παλιά λεξικά έγραφαν ‘ομοφυλοφιλία είναι μια σεξουαλική διαστροφή…’. Τι είναι αυτό το πράγμα! Δείχνουμε κατανόηση, δεν στιγματίζουμε κανέναν. Δίνουμε άλλον ορισμό, δείχνουμε ανοχή στην ιδιαιτερότητα».
Ο κ. Χαραλαμπάκης διευκρίνισε, επίσης, ότι η ηλεκτρονική βάση δεδομένων περιλαμβάνει 120.000 λήμματα, από τα οποία επιλέχθηκαν 75.000 για το λεξικό, «όσα περίπου καταγράφονται και για τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες». Ανάμεσά τους, 5 χιλιάδες λήμματα είναι νεολογισμοί ή διεθνισμοί που δεν βρίσκουμε σε κανένα άλλο λεξικό: φτωχοποιώ, μνημονιακός, γενόσημα, μπότοξ, κάγκουρας, είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα. «Δανική μήτρα, παρένθετη μητέρα, πουθενά αλλού δεν θα βρεις αυτούς τους όρους… Θεωρώ, επίσης, μέγα επίτευγμα αυτού του λεξικού το γεγονός ότι παρακολουθεί την επιστημονική εξέλιξη επί παντός επιστητού», παραθέτοντας λήμματα που επεξηγούν επιστημονικούς όρους, παλαιότερους και σύγχρονους, που δεν υπάρχουν σε άλλα λεξικά.
Αναθεώρηση, κόστος
Στην ερώτηση κατά πόσο το λεξικό θα δοθεί και σε ηλεκτρονική μορφή, ο κ. Χαραλαμπάκης απάντησε ότι πράγματι γίνονται σκέψεις για αυτό. Σ’ αυτό το πλαίσιο μπορεί να προστεθούν ή και να αφαιρεθούν όροι, αφού η γλώσσα είναι ρευστή και ποτέ ένα λεξικό δεν είναι 100% έτοιμο. Τυπώνεται και μετά πρέπει να ξεκινήσει, ει δυνατόν, από την αρχή. «Είναι μια δουλειά τεράστια, ένα έργο που δεν τελειώνει ποτέ. Και κανένας δεν ξέρει τη γλώσσα και όλο της το λεξιλόγιο, ούτε και θα τη μάθει ποτέ».
«Ποια είναι η τιμή του ογκώδους αυτού τρίστηλου λεξικού;», ρωτήσαμε. «Είναι πράγματι ογκώδες. Ζυγίζει όσα ένα νεογέννητο. 3 κιλά και 600 γραμμάρια!». Παρότι κόστισε περίπου ένα εκατομμύριο ευρώ, στοιχίζει μόλις 48 ευρώ, ενώ οι εκπαιδευτικοί και οι φοιτητές μπορούν να το αγοράσουν από το βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας προς 35 μόνο ευρώ.
«Σκέφτηκα να τα παρατήσω»
Στην παρουσίαση του λεξικού, που είχε προηγηθεί της συνάντησής μας, ο κ. Χαραλαμπάκης ανέφερε ότι υπήρξαν στιγμές που σκέφτηκε να διακόψει τη συγγραφή του λεξικού. «Γιατί και πότε συνέβη αυτό;», ρωτήσαμε. «Οφείλεται στις επικρίσεις που είχατε πει ότι δεχόσασταν και ακόμα δέχεστε;». «Όχι. Όχι. Αυτό με πείσμωνε. Είχα κουραστεί, είχα εξαντληθεί, είχα απογοητευτεί», αλλά όλα αυτά δεν τον απέτρεψαν να συνεχίσει το έργο του. Ωστόσο, «το 2010, ο γενικός γραμματέας της Ακαδημίας, στενός συνεργάτης και φίλος Νικόλαος Ματσανιώτης, μου εκμυστηρεύτηκε ότι είχε καρκίνο. Με κάλεσε στο γραφείο του και μου είπε ‘σε έναν χρόνο πεθαίνω. Τι, περιμένεις να μπω στον τάφο και ύστερα να το εκδώσεις;’. Το έκρυβα από όλους. Είχα μελαγχολήσει. Για έξι μήνες δεν έκανα τίποτα. Ούτε στη γυναίκα μου δεν το είχα πει. Σου έλεγε ο άλλος ‘γιατί δεν το βγάζει;’. Μα πώς; Πάνω από όλα είμαστε άνθρωποι, δεν είμαστε ζώα. Τι, να έλεγα τι συνέβαινε στον καθένα; Τύπωσα λοιπόν ένα λεξικό, ενώ δεν ήταν έτοιμο, και του το πήρα. Με πόση αγάπη μου είπε ‘Δόξα σοι ο Θεός’! Αυτό το μήνυμα θέλω να το περάσω: πάνω από όλα είμαστε άνθρωποι».
Αμισθί
Κατά καιρούς ορισμένοι έσπερναν φήμες ότι ο κ. Χαραλαμπάκης θησαύριζε από το λεξικό. «Αυτό με έκανε να μελαγχολήσω. Σε παρουσίαση με ρώτησαν και δεν απάντησα». Στην αρχή, η γενναιόδωρη Ακαδημία τού πρότεινε μισθό. Λίγους μήνες μετά, λόγω των επικρίσεων, αρνήθηκε να τον λαμβάνει, γιατί τα χρήματα δεν ήταν αυτοσκοπός. «Δεν πληρωνόμουν, ούτε ζήτησα πνευματικά δικαιώματα», μας είπε, απαντώντας για πρώτη φορά δημοσίως στη συγκεκριμένη ερώτηση.
Source / Πηγή: ΠΟΛΙΤΗΣ ΟΝLINE – Date / Ημερομηνία: 16/03/2015 – 14:34{jcomments on}
